The Gap, czyli klif we wschodnim Sydney, to niemy świadek wielu ludzkich tragedii. Co roku ginie w tym miejscu około 50 osób. The Gap miał jednak swojego „anioła stróża”. Don Ritchie przez prawie 45 lat codziennie chodził tam na spacery, podczas których uratował około 180 istnień (nieoficjalnie jego rodzina mówi o 500). Zwykle po prostu pytał, „Czy jest coś, w czym może pomóc”, czasem zapraszał na herbatę, wspierał rozmową. [1] Niestety nie każdy zmagający się z myślami suicydalnymi ma swojego Dona Ritchiego. Dlatego w tym artykule chcemy zapoznać was ze sposobami wsparcia osób, które chcą odebrać sobie życie, a także nauczyć wyłapywać subtelne sygnały, zanim wydarzy się tragedia. 

Tragiczne statystyki 

Na świecie

Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) rocznie ponad 700 tysięcy osób na świecie popełnia samobójstwo, a o wiele więcej podejmuje próby odebrania sobie życia. Jest to czwarta z najczęstszych przyczyn śmierci w grupie wiekowej 14–29. 77% samobójstw ma miejsce w krajach o niskim i średnim dochodzie. [2]

W Polsce

W Polsce więcej jest ofiar samobójstw niż wypadków drogowych. Według statystyk policyjnych w 2022 roku podjęto ponad 14 tysięcy prób samobójczych, z czego ponad 5 tys. zakończyło się zgonem. Szczególnie niepokojące są wskaźniki w grupie wiekowej 13–18 lat. Liczba prób samobójczych wśród nastolatków w 2022 r. wzrosła o 42% w stosunku do roku 2021, a potroiła w porównaniu do roku 2017. 7,5% z nich zakończyła się śmiercią. Według danych z raportu Młode głowy. Otwarcie o zdrowiu psychicznym niemal co trzeci uczeń (28%) nie ma chęci do życia, prawie co piąty (18,6%) planował samobójstwo, a co 10 podjął próbę odebrania sobie życia. [3,4,5]

Jakość danych

Niestety powyższe statystyki są mocno niedoszacowane. Tylko około 80 państw dysponuje dobrej jakości danymi, które można wykorzystać do przybliżonego wyliczenia wskaźników samobójstw. Często w ogóle nie są one zgłaszane lub następuje ich niepoprawna kwalifikacja. Może się to wiązać m.in. z tym że w niektórych krajach zachowania samobójcze są niezgodne z prawem. W Polsce statystyki dotyczące samobójstw publikuje Główny Urząd Statystyczny oraz Komenda Główna Policji. Nie są one ze sobą zbieżne, GUS publikuje swoje tabele z rocznym opóźnieniem w stosunku do policji i nie uwzględnia w nich prób samobójczych. [3,6]

Czynniki ryzyka zachowań samobójczych

Nie jest możliwe wskazanie jednej konkretnej przyczyny samobójstw. Na podjęcie decyzji o zakończeniu życia wpływa z reguły zespół współwystępujących czynników. Część z nich jest sytuacyjna (np. bezrobocie, trauma), inne zaś mają charakter osobniczy (np. wiek, płeć, choroba). [7,8]

Demograficzne czynniki ryzyka

• Płeć – samobójstwa częściej popełniają mężczyźni, jednakże kobiety podejmują więcej prób, zjawisko to określa się „paradoksem płci”.
• Wiek – najbardziej narażone są osoby w średnim i starszym wieku (po 35. roku życia) oraz młodzież.
• Miejsce zamieszkania – współczynnik samobójstw dokonanych jest odwrotnie proporcjonalny do wielkości miejscowości. Jest większy we wsiach, a mniejszy w dużych miastach. 

Społeczne czynniki ryzyka

• Szkoła – młodzież w wieku szkolnym narażona jest na wiele stresogennych czynników: presja na osiągnięcia w nauce przy jednoczesnym braku wsparcia, bezosobowe relacje nauczycieli z uczniami, bullying, używanie środków psychoaktywnych, brak pomocy psychologiczno-pedagogicznej. 
• Rodzina – zbyt mało miłości, konflikty między rodzicami/ współmałżonkami, rozwód, zaborcza miłość, alkoholizm lub śmierć rodzica. Wystąpienie tych czynników w rodzinie zwiększa ryzyko samobójstwa. 
• Ekonomiczne – nagła utrata źródła utrzymania, problem ze znalezieniem pracy, bezrobocie. 

Psychologiczne czynniki ryzyka 

• Cechy osobowości – związane z podwyższoną tendencją do zmienności nastroju, silnej impulsywności, gwałtowności, drażliwości, zaburzenie osobowości borderline.   
• Uzależnienia behawioralne – hazard, uzależnienie od seksu, zakupów, pracy, internetu czy ćwiczeń fizycznych.
• Wydarzenia traumatyczne – śmierć (zwłaszcza samobójcza) bliskiej osoby, przemoc, choroby psychiczne i uzależnienia w rodzinie. Bycie skrzywdzonym psychicznie lub fizycznie. 
• Umiejętności życiowe – brak zdolności podejmowania decyzji, rozwiązywania problemów, myślenia krytycznego i kreatywnego oraz skutecznego komunikowania się i budowania zdrowych relacji z innymi ludźmi.

Chorobowe czynniki ryzyka

• Choroby psychiczne – u około 80%–100% samobójców i osób po poważnej próbie samobójczej stwierdzono zaburzenia psychiczne. Według danych WHO najczęściej na odebranie sobie życia decydują się cierpiący na depresję. Poza nimi najbardziej narażone są osoby zmagające się z zaburzeniami takimi jak: schizofrenia, zaburzenie osobowości z pogranicza (borderline) oraz choroba afektywna dwubiegunowa.
  Również alkoholizm może doprowadzić do wzmocnienia tendencji samobójczych. Badania dowodzą, że 25% ofiar przed śmiercią samobójczą pije alkohol, a wzrost spożycia czystego alkoholu o litr powoduje wzrost liczby samobójstw o około 2,6% we Francji i do 16% w Norwegii. [9]
• Choroby somatyczne – ryzyko samobójstw wzrasta u osób cierpiących na choroby przewlekłe takie jak: AIDS, nowotwory, stwardnienie rozsiane, pląsawica Huntingtona, schorzenia neurologiczne. Cierpienie, brak nadziei na poprawę, niepełnosprawność, stygmatyzacja (chorzy na AIDS/HIV) powodują rezygnację z walki o dalsze godne życie. 

Konsekwencje samobójstw

Skutki zachowań samobójczych mają charakter zarówno jednostkowy, jak i społeczny. Od 4 do 10 osób z najbliższego otoczenia oraz do 20 innych osób odczuwa skutki odebrania sobie życia przez jednego człowieka. Są one m.in. narażone na tak zwany efekt Wertera, czyli popełnienie samobójstwa naśladowczego. Poczucie odpowiedzialności za śmierć bliskiej osoby, lęk, wstyd, wyrzuty sumienia, poczucie samotności i izolacji społecznej to reakcje ludzi, którzy zetknęły się z samobójstwem. Powodują one dezorganizację rodziny, grupy rówieśniczej czy też środowiska pracy.

Konsekwencje zdrowotne ponoszą zarówno osoby, które przeżyły próbę samobójczą i w jej wyniku doznał powikłań zdrowotnych, jak i ich bliscy. Mogą u nich wystąpić zaburzenia i choroby psychiczne oraz choroby somatyczne (fizyczne).

Samobójstwa mają również konsekwencje ekonomiczne. Będą to koszty bezpośrednie, np. leczenia, transportu sanitarnego i świadczeń społecznych (renty, zasiłki), oraz pośrednie, czyli utracona wydajność pracy. Szacuje się, że straty polskiej gospodarki z powodu wszystkich samobójstw, jakie są popełniane w Polsce w ciągu roku, wynoszą

ok 2 mld złotych. [10]

Czy możemy zapobiegać samobójstwom?

Samobójstwa są istotnym problemem zdrowia publicznego na całym świecie,

lecz można im zapobiegać. Inwestowanie przez rządy większych zasobów ludzkich oraz finansowych w sektory zdrowia i pomocy socjalnej może się do tego przyczynić. W rządowych dążeniach do ograniczenia liczby samobójstw kluczową rolę odgrywa Ministerstwo Zdrowia. Jednym z systemowych sposobów radzenia sobie z tym problemem jest stworzenie narodowej strategii zapobiegania samobójstwom. [10]

Narodowy Program Zdrowia na lata 2021-2025

Jednym z celów strategicznych Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021–2025 jest promocja zdrowia psychicznego. Wśród zadań prowadzących do jego realizacji uwzględniono m.in. zapobieganie zachowaniom samobójczym. Planowane jest:

• rozwijanie odpowiedzialnej polityki informacyjnej na temat zachowań samobójczych oraz czynników ryzyka i związanych z  nimi czynników chroniących;
• ograniczanie dostępu do metod dokonywania samobójstw m.in.: poprawę bezpieczeństwa w różnych obiektach, np. mostach, wiaduktach, w obszarze infrastruktury kolejowej i budynkach, a także podejmowanie racjonalnych działań

w obszarze dostępności leków, środków medycznych i innych toksycznych substancji chemicznych;

• opracowanie, wdrażanie i ewaluacja programów profilaktyki uniwersalnej, dostosowanych do potrzeb różnych populacji;
• zapewnienie dostępu do pomocy w kryzysie psychicznym przez dostęp do konsultacji za pośrednictwem telefonów zaufania i poradni internetowych
• opracowanie, aktualizacja, upowszechnianie i monitorowanie wdrażania standardów postępowania w przypadku ryzyka zachowań samobójczych;
• rozwój kompetencji pracowników ochrony zdrowia, oświaty, pomocy społecznej, służb mundurowych i innych grup zawodowych w zakresie wczesnego wykrywania symptomów tendencji samobójczych oraz podejmowania interwencji wobec osób

przejawiających zachowania samobójcze;

• monitorowanie sytuacji epidemiologicznej, zachowań samobójczych, postaw społecznych;
• prowadzenie działalności naukowo-badawczej ukierunkowanej na monitorowanie zachowań samobójczych w różnych populacjach, identyfikację nowych i obserwowanie znanych czynników ryzyka i chroniących, w tym prowadzenie badań w zakresie wpływu mediów na zachowania samobójcze. [11]

Już za kilka lat będziemy mogli zweryfikować, czy zadania te zostały zrealizowane i czy przyczyniły się do zmniejszenia liczby popełnianych w Polsce samobójstw. 

Model ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży

Ważnym krokiem w stronę zapobiegania samobójstwom wśród nastolatków było wprowadzenie 10 stycznia 2020 r. przez Ministerstwo Zdrowia modelu ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży opartego na trzech poziomach referencyjności: 

• Pierwszy poziom – ośrodki środowiskowej opieki psychologicznej i psychoterapeutycznej dla dzieci i młodzieży, zatrudniające psychologów, psychoterapeutów i terapeutów środowiskowych;
• Drugi poziom – środowiskowe centra zdrowia psychicznego, w których można skorzystać dodatkowo z porady psychiatry;
• Trzeci poziom – ośrodki wysokospecjalistycznej całodobowej opieki psychiatrycznej (oddziały psychiatryczne).

Wprowadzony model dąży do tego, by dzieci i młodzież były diagnozowane jak najbliżej miejsca zamieszkania. Ma również na celu zwiększenie dostępności psychologów i psychoterapeutów w otoczeniu dziecka. [12]

Wypatruj sygnałów ostrzegawczych

Prace nad rozwiązaniami systemowymi trwają, ale to nie znaczy, że jako jednostki jesteśmy bezsilni wobec prób odebrania sobie życia. Jeżeli będziemy wyczulonymi na sygnały, uważnymi obserwatorami, możemy wiele zdziałać. Mitem jest stwierdzenie, że samobójstwo przychodzi zupełnie bez ostrzeżenia. Nawet jeśli osoba w kryzysie psychicznym nie mówi o swoich zamiarach bezpośrednio, istnieje szereg zachowań mogących zwiastować podjęcie próby samobójczej:

• rozmowy o samobójstwie lub jego planowaniu;
• wzrost zainteresowania tematyką śmierci;
• mówienie o beznadziejności życia, własnej bezwartościowości, braku wyjścia z kryzysowej sytuacji;
• wcześniejsze próby odebrania sobie życia;
• odsunięcie się od rodziny i przyjaciół, zaniechanie kontaktów towarzyskich;
• odrzucanie pomocy;
• nagłe zmiany nastroju;
• sporządzenie testamentu lub listu pożegnalnego;
• rozdawanie rzeczy osobistych, załatwianie ważnych spraw;
• nagłe ekscesy alkoholowe lub narkotykowe;
• negowanie otrzymanych pochwał lub nagród;
• zmiany osobowościowe;
• problemy z koncentracją, obniżenie jakości pracy;
• zmiana dotychczasowych przyzwyczajeń jedzeniowych (objadanie się lub brak apetytu);
• bezsenność lub nadmiar snu;
• fizyczne dolegliwości takie jak bóle głowy, brzucha, ciągłe zmęczenie;
• zaniedbanie wyglądu. [13,14]

Jak pomóc? 

Co zrobić, gdy już doszło do tragedii lub naprawdę niewiele do niej brakowało? Na początku trzeba sobie uświadomić, że tak naprawdę pomóc może każdy z nas. Przypomnijcie sobie, chociażby historię Dona Ritchiego przytoczoną we wstępie tego artykułu. Z drugiej strony pamiętajcie, żeby w pierwszej kolejności zadbać o swoje zdrowie i bezpieczeństwo, bo tylko wtedy będziecie mogli skuteczniej pomagać innym.  

Osobie w kryzysie samobójczym 

1. W swobodny i łagodny sposób zainicjuj kontakt, np. zapytaj: „Czy mogę Ci jakoś pomóc?”, „Czy jest coś, co sprawi, że poczujesz się lepiej?”.
2. Wysłuchaj, nie osądzając. Zaoferuj swój czas i uwagę, unikaj oceniania. 
3. Odwróć uwagę od negatywnych myśli, zaproponuj wspólne wyjście na spacer, kawę lub do kina.   
4. Pomóż w uzyskaniu profesjonalnej pomocy – zaproponuj wizytę u psychologa, terapeuty lub psychiatry. Możesz zaoferować towarzyszenie w niej, żeby zmniejszyć lęk i zwiększyć poczucie bezpieczeństwa osoby w kryzysie. 
5. Jeśli nie wiesz, jak pomóc, skonsultuj się ze specjalistą. Skorzystaj z bezpłatnych telefonów pomocowych. 
6. W razie zagrożenia życia natychmiast zadzwoń pod 112!

Osobie po próbie samobójczej

1. Daj znać, że jesteś gotowy do rozmowy, wsparcia i koordynowania pomocy. 
2. Zadbaj o to, żeby rozmowa była otwarta i rzeczowa oraz przeprowadzona w komfortowych, bezpiecznych warunkach. Nie musisz w pełni rozumieć położenia drugiej osoby, wystarczy, że przy niej będziesz.
3. Nie bagatelizuj tego, co się wydarzyło. Nie neguj uczuć i bólu drugiej osoby. Staraj się zrozumieć jej perspektywę. 
4. Wypytaj o myśli i zamiary samobójcze. 
5. Podkreślaj pozytywy, które wypłyną podczas dialogu. 
6. Zachęcaj do korzystania ze specjalistycznych form pomocy. Wspieraj w stawianiu małych kroczków i dyskretnie monitoruj postępy. Zachęć innych ludzi, by włączyli się w te działania.

Osobie po stracie kogoś bliskiego w wyniku samobójstwa?

1. Nie szukaj na siłę słów pocieszenia. Staraj się zrozumieć uczucia osoby w żałobie. Bądź gotowy na to, że doświadcza ona silnych emocji, takich jak ból, strach, poczucie winy, szok, niedowierzanie. 
2. Czasem wystarczy sama Twoja obecność i gotowość do przytulenia, pobycia razem. Staraj się znaleźć zastępstwo jeśli nie możesz być w pobliżu. 
3. Komunikuj gotowość do słuchania: „Opowiedz mi o tym”, „Dobrze że o tym mówisz”, „Jestem tu i mogę Cię wysłuchać”. Zadawaj pytania: „Czy mogę coś dla Ciebie zrobić?”, „Jak mogę Cię wesprzeć?”.
4. Nie rezygnuj z kontaktu nawet przy odmowach. Dzwoń, pisz, proponuj wspólne wyjścia. 
5. Daj czas na przeżycie żałoby, w przypadku samobójstwa proces pogodzenia się ze stratą może trwać latami. 
6. Wesprzyj w znalezieniu specjalistycznej pomocy i grupy wsparcia (zajrzyj na stronę fundacji Nagle sami). 
7. Bądź wyczulony/a na sygnały ostrzegawcze świadczące o zagrożeniu samobójstwem osoby w żałobie.
8. Pamiętaj o sobie. Pomoc osobie zmagającej się ze stratą może być wykańczająca psychicznie oraz fizycznie. Zadbaj o swój odpoczynek i przyjemności. [15]

Źródła:

[1] Don Ritchie 

[2] WHO – suicide statistic

[3] Zachowania samobójcze wśród dzieci i młodzieży. Raport za lata 2012-2021 

[4] Statystyki policyjne 

[5] MŁODE GŁOWY. OTWARCIE O ZDROWIU PSYCHICZNYM

[6] Statystyki samobójstw Polska i świat 

[7] Samobójstwo – wikipedia 

[8] Czynniki ryzyka oraz konsekwencje zachowań samobójczych z uwzględnieniem problematyki samobójstw dzieci i młodzieży
[9] Brodniak, W. (2015). Teorie socjologiczne w perspektywie suicydologii. W: B. Hołyst (red.), Suicydologia (s. 19–30). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

[10] ZAPOBIEGANIE SAMOBÓJSTWOM Imperatyw ogólnoświatowy

[11] Narodowy Program Zdrowia na lata 2021-2025 

[12] Nowy model ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży 

[13] Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży  

[14] Jak zachowuje się osoba zagrożona samobójstwem? 

[15] Pomoc w 10 krokach