Sportswashing, czyli sport na usługach propagandy

Dziennikarze coraz częściej krytykują kulisy organizacji wielkich wydarzeń sportowych. W nagłówkach prasowych króluje słowo sportswashing (alternatywne formy zapisu: „sportwashing”, „sports washing” i „sports-washing”). Co kryje się za tym pojęciem? Jakie powiązania między światem sportu a polityką budzą kontrowersje? Czy rzeczywiście mamy do czynienia z realnym problemem, a nie z wydmuszką medialną? Czas bliżej przyjrzeć się temu zjawisku.

Co to jest sportswashing?

Sportswashing polega na propagandowym wykorzystaniu sportu w celu poprawy nadszarpniętej reputacji lub ukrycia nieetycznych działań. Krytyczne opisy tej strategii ocieplania wizerunku skupiają się głównie się na poczynaniach autorytarnych reżimów. Z analitycznego punktu widzenia omawiane zjawisko może dotyczyć również państw demokratycznych [1], a nawet zupełnie innych podmiotów (np. korporacje). Do sztandarowych przykładów sportswashingu zaliczamy organizację międzynarodowej imprezy sportowej w kraju znanym z licznych naruszeń praw człowieka. 

Termin sportswashing jest względnie nowy, pojawił się dopiero w drugiej dekadzie XXI wieku [1] [2] [3]. Można go przetłumaczyć jako „mydlenie oczu sportem” [4]. Niestety taki przekład nie oddaje całego bogactwa skojarzeń politycznych i językowych związanych z oryginałem. Pod względem etymologicznym wyraz sportswashing ma analogiczną budowę do mocno zakorzenionego w języku angielskim słowa whitewashing (podobnie jak greenwashing, bluewashing czy pinkwashing). Jedno ze znaczeń whitewashingu to metaforyczne określenie praktyki tuszowania niewygodnych faktów [2] [5].    

W 2015 r. termin sportswashing po raz pierwszy zaistniał w przestrzeni medialnej. Popularyzatorami tego pojęcia byli działacze na rzecz praw człowieka. Protestowali oni przeciwko organizacji Igrzysk Europejskich w Baku (stolica Azerbejdżanu), czyli na terenie państwa sterroryzowanego przez dyktatora Ilhama Alijewa [2] [6]. 

Mniej więcej od 2018  r. (mundial w Rosji) popularność słowa sportswashing zaczyna przybierać na sile [2]. W 2022 r. odbyły się kontrowersyjne Mistrzostwa Świata w Katarze oraz Zimowe Igrzyska Olimpijskie w Pekinie (Chiny). W międzyczasie Arabia Saudyjska wpompowała gigantyczne pieniądze w rynek piłkarski. Obecnie jest niemal pewne, że sportswashing na dłużej zagości w naszych słownikach.

Infografika - definicja i przykłady sportwashingu

Dlaczego sportswashing jest problemem?

Związki między polityką i sportem nie są niczym nowym. Należy też uczciwie powiedzieć, że takie powiązania niekoniecznie muszą być od razu złem wcielonym. Czy nam się to podoba, czy nie, międzynarodowe zawody sportowe zawsze mają jakiś mniej lub bardziej wyraźny kontekst polityczny. Organizacja wielkiego wydarzenia, którym przez kilka tygodni żyją kibice i dziennikarze na całym świecie, jest czytelnym symbolem skuteczności, a nawet potęgi państwa. Współczesny sport, podkręcany przez globalny zasięg mediów społecznościowych, odznacza się ogromnym potencjałem marketingowym. Dlaczego więc dziwimy się, że politycy z tego korzystają?  

Promocja państwa za pomocą sportu nie jest problemem. Kłopot pojawia się dopiero wtedy, gdy za budowanie globalnej renomy zabierają się reżimy łamiące prawa człowieka. Widowiskowe imprezy sportowe sprawiają, że świat Zachodu jak gdyby zapomina o swoich ideałach. Nie dostrzega – lub po prostu nie chce dostrzec – represji politycznych, prześladowań mniejszości, dyskryminacji kobiet i dławienia wolności słowa. Nowoczesny sportswashing zaczyna się w momencie, kiedy polubienia pod zdjęciem z igrzysk olimpijskich stają się ważniejsze niż los Ujgurów w Chinach [7].

Według Kyle’a Fruha, Alfreda Archera i Jake’a Wojtowicza problem sportswashingu można opisać za pomocą dwóch słów: współudział (complicity) i zepsucie (corruption) [8]. Zagadnienie współudziału jest subtelne, poruszamy się tutaj na obszarze etycznych dylematów. W grę wchodzą też niepokojące zależności ekonomiczne. Badacze podają przykład Eddiego Howe’a, trenera drużyny piłkarskiej Newcastle United. Od 2021 r. wspomniany klub należy do saudyjskiego konsorcjum (finansowanie państwowe). 12 marca 2022 r. w Arabii Saudyjskiej odbyła się masowa egzekucja – wykonano wyroki śmierci na 81 osobach, skazańcy nie mogli liczyć na sprawiedliwy proces sądowy [9]. Howe nie chciał skomentować tego wydarzenia. Efektem sportswashingu jest milczenie. 

Przejdźmy teraz do kwestii „zepsucia”. Chodzi o degradację wartości związanych ze sportem – zarówno kulturowych, jak i moralnych [8]. W oczach zwykłego kibica igrzyska olimpijskie nie są ani przedsięwzięciem biznesowym, ani projektem politycznym. Kluby i zawody sportowe mają swoją historię, mitologię oraz symbolikę. Stanowią ważną część kultury. Znaczą coś dla sporej grupy ludzi – na poziomie emocjonalnym („lubię Mistrzostwa Świata”), tożsamościowym („jestem kibicem Barcelony”) i wspólnotowym („razem wspieramy drużynę narodową”). Sportswashing zmienia ten dorobek cywilizacyjny w niebezpieczne narzędzie do zarządzania opinią publiczną.  

Sport jako element gry politycznej

Już w XX wieku świat sportu flirtował z antydemokratycznymi reżimami. Wystarczy tutaj wspomnieć Letnie Igrzyska Olimpijskie w Berlinie z 1936 r., uwiecznione przez słynną reżyserkę-propagandzistkę Leni Riefenstahl w filmie „Olympia” [10], a także argentyńskie mistrzostwa świata w piłce nożnej z 1978 r. (okres rządów junty wojskowej generała Jorge Rafaela Videli) [11]. Niemniej można śmiało zaryzykować tezę, że dopiero XXI w. przyniósł w darze autokratycznym elitom politycznym niemal nieograniczone możliwości stosowania sportswashingu na szeroką skalę.

Powód jest prosty: rewolucja cyfrowych mediów. Współczesny kibic korzysta z internetu. Każdego dnia docierają do niego liczne komentarze ekspertów, fantazyjne spekulacje transferowe, ploteczki o żonach gwiazd futbolu, wypowiedzi influencerów sportowych (gigantyczne zasięgi), uładzone komunikaty PR-owe itd. W takim zalewie informacyjnym łatwo „ukryć” naruszenia praw człowieka. Nic dziwnego więc, że reżimy chętnie włączają się w ten nurt globalnego kapitalizmu. Jak pokazują analizy Jonathana Grixa, Adama Dismore’a i Paula M. Brannagana, sportswashing to przede wszystkim metoda budowania potęgi gospodarczej (np. międzynarodowe partnerstwa w interesach) i prestiżu kulturowego (kreowanie pozytywnego wizerunku) [12]. 

Oczywiście problematyka nowoczesnej propagandy nie jest czarno-biała pod względem etycznym. Narracja „przychodzi zły dyktator i narzuca nam sportswashing” to skrajna naiwność lub po prostu fałszowanie rzeczywistości. Zachód od dawna uczestniczy w politycznych rozgrywkach różnych autokratów w imię zasady business as usual. Gdy piszę te słowa, zbliża się druga rocznica pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę. Od co najmniej 2008 r. (atak na Gruzję) doskonale wiedzieliśmy, do czego zdolny jest reżim Putina, a mimo to nadal zachwycaliśmy się Olimpiadą w Soczi (2014) i MŚ w piłce nożnej (2018). Dopiero w 2022 r. nastąpiło twarde zderzenie z rzeczywistością.

Infografika - przykłady sportwashingu w XXI Wieku

Saudowie, Cristiano i wrestling kobiet

Arabia Saudyjska konsekwentnie stawia na sportswashing. Według organizacji pozarządowej Grant Liberty państwo Saudów między 2016 a 2023 r. zainwestowało w światowy sport 50,786 mld dolarów [13]. W zeszłe wakacje The Guardian podał liczbę 6,3 mld dolarów wydanych od 2021 r. [14] Należy jednak pamiętać, że te szacunki są bardzo niepewne, nie znamy dokładnych przepływów finansowych. Zresztą konkretne sumy nie mają aż tak wielkiego znaczenia. Liczą się trzy podstawowe fakty:

  • Głównym źródłem pieniędzy jest wyceniany na ok. 700 mld dolarów Fundusz Inwestycji Publicznych (Public Investment Fund, w skrócie PIF), na którego czele stoi książe koronny Mohammed bin Salman. [13] [14] [15] 
  • Saudowie inwestują w wiele dyscyplin sportu: od piłki nożnej i formuły 1, przez golf i boks, aż do wrestlingu i esportu. [12] [13] [14] [16] [17] [18]
  • Arabia Saudyjska jest opresyjnym i patriarchalnym krajem, który nie przestrzega zachodnich standardów w zakresie praw człowieka [19]. Nie ma tutaj miejsca na żadną opozycję. Jedną z licznych ofiar tego okrutnego systemu stała się Salma al-Shehab, młoda kobieta skazana w 2022 r. na 34 lata więzienia za udostępnianie w mediach społecznościowych postów aktywistów [20]. Na początku 2023 r. sąd skrócił jej wyrok do 27 lat [21] 

Strategia PR-owa Arabii Saudyjskiej częściowo się sprawdza. Media grzeją temat spektakularnych inwestycji szejków. Na przełomie 2022 i 2023 r. udało się Saudom przekroczyć pewną symboliczną granicę. Cristiano Ronaldo, czyli jeden z najbardziej rozpoznawalnych piłkarzy na świecie, przeszedł do zespołu Al-Nassr (kontrakt na ok. 200 mln euro rocznie). Kilka miesięcy później do ligi saudyjskiej dołączyli tacy uznani zawodnicy jak Karim Benzema, Neymar, Sadio Mané, N’Golo Kante i wielu innych. W Polsce prawa do transmisji tych rozgrywek zakupiła najpierw Telewizja Polska, a następnie Polsat Sport [22]. W grudniu 2023 r. w mieście Dżudda odbył się turniej FIFA Club World Cup (zwyciężył Manchester City). Arabia Saudyjska zorganizuje mundial w 2034 r. 

Ciężko usprawiedliwiać kontakty biznesowe z reżimem Saudów, a jednak świat Zachodu bezustannie próbuje to robić. Marketingowa narracja wykorzystuje czasem postkolonialną retorykę „pomagamy im się ucywilizować” [12]. Spójrzmy chociażby na wrestling. Od momentu nawiązania współpracy w 2014 z federacją WWE (World Wrestling Entertainment) Saudowie organizują na terenie swojego państwa kasowe imprezy zapaśnicze. Do 2019 r. nie dopuszczano wrestlerek do zawodów. Obecnie zagraniczne zawodniczki mogą występować, ale w specjalnych strojach zasłaniających ciało. Organizacja WWE przedstawiła to jako wielki sukces cywilizacyjny. Jak twierdzą Jonathan Grix, Adam Dismore i Paul M. Brannagan, federacja wrestlingu stworzyła wrażenie, że prowadzi „filantropijną działalność”, a nie intratny biznes sportowy [12].  

Być może Arabia Saudyjska za kilka lat rzeczywiście stanie się tolerancyjnym krajem, jak to pięknie opowiada w wywiadach książe Mohammed bin Salman [23]. Czy powinniśmy jednak biernie czekać na nadejście niezbyt realistycznej utopii? Przez długi czas zachodni politycy wierzyli, że Putin ma zadatki na demokratę. Salma al-Shehab nadal siedzi w więzieniu. Ona raczej nie podziwia boiskowych wyczynów Cristiano Ronaldo. 

Jak zwalczać sportswashing?

Nawoływania do bojkotu imprez sportowych nie przynoszą zadowalających efektów. Wygrywają pieniądze, zasięgi medialne i geopolityczne zależności. W obliczu tych „barier” przeciętny obywatel bywa bezradny. Pamiętajmy jednak, że celem sportswashingu jest odciągnięcie uwagi opinii publicznej od naruszeń praw człowieka. To przekłada się na ogólne zmniejszenie międzynarodowej presji wywieranej na zbrodniczych reżimach. Dlatego każdy z nas może przynajmniej uświadamiać swoich bliskich. 

Naukowcy Kyle Fruh, Alfred Archer i Jake Wojtowicz proponują dwie strategie przeciwstawienia się sportswashingowi:

  • Nasilony bojkot ze strony kibiców, dziennikarzy, sportowców, sponsorów, personelu sportowego itd. Mocna forma odmowy uczestnictwa. Na poziomie lokalnych rozgrywek piłkarskich zdarzały się takie protesty. Badacze podają jako przykład aferę związaną z zatrudnieniem w szkockim zespole Raith Rovers zawodnika mającego na koncie wyrok za gwałt. Po trzech dniach władze klubu wycofały się z tej decyzji.
  • Protestowanie w trakcie zawodów. Środowiska sportowców nie odmawiają uczestnictwa w rywalizacji, ale jasno pokazują swoje niezadowolenie. Chodzi o wywarcie presji na decydentach, zmianę od wewnątrz. [8] 

Sportswashing to twardy orzech do zgryzienia. Mój wrodzony pesymizm podpowiada, że powyższe strategie oporu na razie nie mają szansy na rozpowszechnienie. Jest jednak pewna nadzieja. Coraz więcej dziennikarzy pisze o cynicznej propagandzie reżimów i hipokryzji zachodnich elit polityczno-biznesowych. Oby ten trend się utrzymał. Jedynie oddolne działanie obywateli może coś zmienić.  

Źródła:

  1. Jules Boykoff, Toward a Theory of Sportswashing: Mega-Events, Soft Power, and Political Conflict, „Sociology of Sport Journal” 2022, 39.
  2. Michael Skey, Sportswashing: Media headline or analytic concept, „The International Review for the Sociology of Sport” 2023, vol. 58.
  3. Sportswashing w Oxford English Dictionary 
  4. Takie tłumaczenie pojawia się w paru artykułach internetowych (głównie newsy). Nie zdobyło popularności.
  5. Whitewashing w Cambridge Dictionary
  6. Baku European Games 2015: A fearsome PR machine is using sport to sweep human rights under the carpet 
  7. Who are the Uyghurs and why is China being accused of genocide?
  8. Kyle Fruh, Alfred Archer, Jake Wojtowicz, Sportswashing: Complicity and Corruption, „Sport, Ethics and Philosophy” 2023, vol. 17.
  9. Saudi Arabia: Mass Execution of 81 Men
  10. How Leni Riefenstahl shaped the way we see the Olympics
  11. The World Cup that left human rights behind
  12. Jonathan Grix, Adam Dismore, Paul M. Brannagan, Unpacking the politics of ‘sportswashing’: It takes two to tango
  13. Grant Liberty, raport „Sportswashing Saudi Arabia 2023”. Niestety strona brytyjskiej organizacji ma problemy techniczne. Ze względów bezpieczeństwa nie zamieszczamy odnośnika do źródła.
  14. Revealed: Saudi Arabia’s $6bn spend on ‘sportswashing’
  15. Saudi’s $700 billion PIF is an odd sort of sovereign fund
  16. Money talks: how Saudi Arabia’s soft power project is shaking up sport
  17. The Long Game: Saudi Arabia and Professional Golf
  18. Saudi Arabia’s plan to become the crown prince of gaming
  19. Human Rights Watch o Arabii Saudyjskiej
  20. Saudi Arabia: Quash 34-year prison sentence for student Salma al-Shehab
  21. Release woman sentenced to 27 years for tweets
  22. Polsat Sport będzie transmitować piłkarską ligę Arabii Saudyjskiej
  23. Mohammed Bin Salman, Saudi Arabian Prince, Pushes Rapid Change

Ogarnijmy To Razem

Jesteśmy organizacją nonprofit i wierzymy, że oddolne działania mają znaczenie. Pomóż nam w naszej misji!

Postaw mi kawę na buycoffee.to

O autorze:

Wojciech Jaracz

Miłośnik słowa pisanego, nauk humanistycznych i terapii zajęciowej. Uparcie walczy ze zjawiskiem wykluczenia społecznego. W wolnym czasie lubi prowadzić długie rozmowy ze swoim psem.

www

0 komentarzy

Wyślij komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *

Pin It on Pinterest

Share This