Zaburzenia odżywiania — większość z nas o nich słyszała, ale mało kto wie, czym są, do czego prowadzą oraz jak sobie z nimi radzić. To choroby o podłożu psychicznym. Ich skutki mają wpływ na całe życie człowieka. Obejmują, poza psychiczną, również sferę fizyczną i społeczną. Choć temat ten jest już poruszany w mediach, wciąż wiele osób nie zdaje sobie sprawy z faktycznych przyczyn i konsekwencji zaburzeń odżywiania oraz ich złożonej natury. [1] 

Zaburzenia odżywiania to nie tylko anoreksja i bulimia 

Według opracowanej przez WHO (ang. World Health Organization) Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-11) można wyróżnić takie zaburzenia odżywiania jak:

• Jadłowstręt psychiczny (Anorexia Nervosa)
• Żarłoczność psychiczna (Bulimia Nervosa)
• Zaburzenie z napadami objadania się (Binge eating disorder)
• Zaburzenie polegające na ograniczaniu/unikaniu przyjmowania pokarmów (Avoidant-restrictive food intake disorder)
• Łaknienie spaczone (Pica)
• Zespół przeżuwania (Rumination-regurgitation disorder)
• Inne specyficzne zaburzenia jedzenia i odżywiania (Other specified feeding or eating disorders)
• Zaburzenia jedzenia i odżywiania, nieokreślone (Feeding or eating disorders, unspecified) [2]

Koncentracja na jadłowstręcie psychicznym i bulimii psychicznej jest podyktowana ich najczęstszym występowaniem spośród całej grupy tych chorób. Są to jednocześnie choroby o największym ryzyku poważnych konsekwencji zdrowotnych, w tym przedwczesnego zgonu. [1]

Częstość występowania zaburzeń odżywiania

Niestety brakuje badań przeprowadzonych na populacji polskiej, które określałyby, ile osób w naszym kraju dotykają te choroby. Według szacunków na anoreksję choruje 0,8 – 1,8% dziewcząt poniżej 18 roku życia. Wśród dorosłych kobiet 0,5 – 1%. Anoreksja rzadziej dotyka mężczyzn – 5-10% osób chorych stanowią chłopcy w wieku dojrzewania. [3]

Inne zaburzenia z tej grupy mają jeszcze mniej precyzyjne statystyki dotyczące zachorowań. Wynika to z faktu, iż zaburzenia odżywiania nie są łatwe do zdiagnozowania. Osoby chore potrafią przez długi czas ukrywać swój stan. Część z nich nie jest w ogóle diagnozowana. [4]

Przyczyny zaburzeń odżywiania

Trudność diagnozy zaburzeń odżywiania wynika z tego, że ich przyczyny nadal nie są dokładnie znane. [5] Dodatkowo, w większości przypadków te czynniki odpowiadają za wystąpienie choroby. [6] Wyróżnia się trzy główne grupy, które stoją u podłoża zaburzeń odżywiania: genetyczne, środowiskowe i społeczno-kulturowe. W powstawaniu anoreksji przeważają czynniki genetyczne i środowiskowe, a bulimii – kulturowe. Należy jednak podkreślić, że każdy przypadek zachorowania jest inny, może mieć odmienną proporcję czynników powodujących chorobę. [5]

Czynniki genetyczne

Istnieją badania, które wykazały, iż u 57% bliźniąt jednojajowych i 12% dwujajowych występowała anoreksja. [7] W celu zidentyfikowania dokładnych genów odpowiedzialnych za powstawanie zaburzeń odżywiania wykonano badanie GWAS (Genome-wide association study), czyli badanie asocjacyjne całego genomu (polega ono na wyszukiwaniu fragmentów w DNA, które mogą być odpowiedzialne za mutacje genetyczne prowadzące do wystąpienia danej choroby). U osób chorujących na anoreksję obserwuje się niższą aktywność noradrenaliny, serotoniny i dopaminy w porównaniu do reszty zdrowej populacji. Powoduje to zmiany w odczuwaniu głodu i sytości, może przyczyniać się do zachowań kompulsywnych i wywoływać stany lękowe. Niektóre geny wpływają na wykształcenie się określonych cech osobowości lub zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia danych chorób. 

Czynniki środowiskowe

Środowisko, w którym żyjemy, ma duży wpływ na nasz rozwój nawet przed narodzinami. Zaburzenia odżywiania częściej występują u osób, których matki w trakcie ciąży były narażone na stres. [6] Inne czynniki związane ze środowiskiem to:

• brak akceptacji ze strony rówieśników,
• zaburzone relacje rodzinne: nadopiekuńczość, sztywność, wysokie wymagania ze strony członków rodziny, brak wsparcia emocjonalnego,
• traumatyczne sytuacje życiowe,
• presja ze strony otoczenia związana z utrzymaniem szczupłej sylwetki. [9]

Czynniki społeczno-kulturowe

Wzrost częstości zachorowań na zaburzenia odżywiania w ostatnich latach w krajach zachodnich jest spowodowany głównie przez czynniki społeczno-kulturowe. [10]

O nierealnych standardach piękna i ich wpływie na współczesne społeczeństwo pisaliśmy już we wcześniejszym artykule (zobacz tutaj). Obecne trendy kulturowe skoncentrowane są na konsumpcjonizmie. Ciało staje się towarem w przestrzeni kultury popularnej, marketingowej i w świecie mediów społecznościowych (idealizacja pewnego typu cielesności, presja na stosowanie filtrów, ignorowanie/zwalczanie naturalności ciała (np. presja wśród kobiet na ukrywanie „mankamentów” urody). Najlepiej idealnym, więc należy walczyć z jego niedoskonałościami. [11] Szczupłe ciało jest jedynym akceptowalnym w pewnych przestrzeniach medialnych. Co więcej, kojarzone jest ze szczęściem, zdrowiem i odnoszeniem sukcesów. [12]

Media odgrywają dużą rolę w promowaniu sylwetki, która jest w obecnym kanonie piękna. Pokazują jedynie aktorki czy modelki, które mają „idealny” wygląd. Z drugiej strony wysyłają sprzeczny sygnał poprzez zachęcanie do konsumpcji wysokokalorycznych i wysokoprzetworzonych produktów (fast foody, słodycze, napoje). [13]

Media społecznościowe

W ostatnich latach media społecznościowe święcą triumfy. Coraz mniej osób czyta papierowe gazety, słucha audycji radiowych czy ogląda programy emitowane przez stacje telewizyjne. Rozrywkę czerpiemy przede wszystkim z obecności w mediach społecznościowych. Głównym środkiem przekazu jest tam obraz, a więc wygląd człowieka. [14]

Przykładem może być Instagram i jego wpływ na postrzeganie własnego „ja”. Aplikacja ta jest przepełniona zdjęciami i filmikami (często odpowiednio przerobionymi) przedstawiającymi ciała w obecnie panującym kanonie piękna. To miejsce, w którym można kreować swoje idealne ja, porównywać się do innych i dążyć do perfekcji. Pokłosiem tego są właśnie zaburzenia odżywiania. [14] 

Objawy zaburzeń odżywiania łatwo zamaskować

Początek chorób z grupy zaburzeń odżywiania jest zwykle trudny do ustalenia. To stopniowy proces. Osoby chore często maskują objawy. Nawet nieświadomie. [9] Jeśli chodzi o anoreksję – chorzy zwykle nie widzą problemu, uważają, że wszystko jest pod ich kontrolą, nie dostrzegają spustoszenia w organizmie, jakie niesie za sobą ta śmiertelna choroba. Osoby borykające się z zaburzeniami często boją się stygmatyzacji, wyśmiewania, odczuwają wstyd. [15]

Warto znać podstawowe symptomy, które mogą wskazywać na rozwój zaburzeń odżywiania u bliskiej osoby. Sygnały alarmujące to:

• narzekanie na swój wygląd,
• ciągłe porównywanie się do innych, 
• obsesja na punkcie swojej masy ciała i wymiarów,
• fiksacja na punkcie diet i liczenia kilokalorii,
• pomijanie posiłków, jedzenie w sposób chaotyczny, głodówki, rzucanie się na jedzenie,
• mówienie o sobie w sposób pogardliwy i lekceważący, 
• unikanie kontaktów towarzyskich,
• noszenie obszernych ubrań,
• nadmierna aktywność fizyczna,
• słabość, zmęczenie
• uczucie zimna
• sine dłonie i stopy. [9,16]

To tylko kilka podstawowych objawów. Obraz choroby może być zupełnie różny u każdej osoby zmagającej się z zaburzeniami odżywiania. Dlatego warto zwracać uwagę nawet na małe zmiany zachowania. A przede wszystkim rozmawiać. 

Jak rozmawiać z osobą z zaburzeniami odżywiania?

Po pierwsze: nie stawiaj diagnozy. Za nią odpowiedzialny jest lekarz. Nie zaczynaj rozmowy z bliską osobą od słów: „Sądzę, że chorujesz na zaburzenia odżywiania”. To też nie czas i miejsce na straszenie konsekwencjami choroby ani na grożenie czy stawianie wymagań. 

Zadbaj o komfortowe warunki rozmowy. Zarówno dla Ciebie, jak i drugiej strony. Mów o tym, co czujesz, jakie emocje Ci towarzyszą i jakie masz obawy. Powiedz, jakie widzisz zmiany w stanie zdrowia, zachowaniu i funkcjonowaniu osoby chorej.

Zapanuj nad nerwami. Zachęcaj do dzielenia się swoimi emocjami i odczuciami. [17]

Co zrobić, jeśli spotkasz się z zaprzeczeniem lub odmową pomocy?

Zaprzeczanie, negowanie, złość lub przekonywanie, że poradzi sobie sam/a z zaburzeniami, to też część tej choroby. Dlatego musisz uzbroić się w cierpliwość i nie poprzestać na jednej próbie rozmowy. Pamiętaj jednak, że nie masz wpływu na decyzje podejmowane przez innych. Nie da się nikogo leczyć na siłę. Nie napieraj więc zbyt mocno. Wracaj do rozmowy w jakimś odstępie czasu, np. kilku dni. W dogodnych dla chorego warunkach.

Możesz też zaproponować wizytę u specjalisty. Uargumentuj to tym, że warto, żeby na ten temat wypowiedział się lekarz. [17] Pamiętaj też, że możesz szukać wsparcia u psychologa, który podpowie Ci, jak rozmawiać z osobą, u której podejrzewasz zaburzenia odżywiania.

Gdzie szukać pomocy?

Samodzielne leczenie zaburzeń odżywiania nie przynosi efektów. To bardzo złożone choroby. W przypadku zaburzeń odżywiania należy szukać pomocy u specjalistów. Warto zacząć od wizyty u lekarza rodzinnego, psychologa, pedagoga szkolnego lub psychiatry. W przypadku bardzo niepokojących wyników badań lub objawów zaburzeń hospitalizacja jest konieczna. [18]

Jeśli już wiemy, że potrzebujemy pomocy z zewnątrz, to pojawia się pytanie: gdzie się udać?

KROK 1: Wizyta u psychiatry. Do tego specjalisty nie jest potrzebne skierowanie od lekarza rodzinnego.

KROK 2.: Zawsze konieczne jest podjęcie psychoterapii, aby rozwiązać ukryte problemy, które prowadzą do zaburzeń odżywiania.

KROK 3.: Warto również skonsultować się z dietetykiem, który pomoże we wprowadzeniu zmiany i zdrowieniu z zaburzeń odżywiania poprzez edukację żywieniową i obalanie nieprawdziwych przekonań na temat jedzenia i tycia. [18]

Nie istnieje jeden schemat przebiegu leczenia, a przegląd programów (stosowanych zarówno w trybie stacjonarnym, jak i ambulatoryjnym) ukazuje ich duże zróżnicowanie. Dobór metody, formy i trybu leczenia zależny jest od bardzo wielu czynników, na przykład od  stanu somatycznego i psychicznego osoby chorej, przebiegu choroby, wieku pacjenta, jak i preferencji oraz doświadczenia danej placówki leczniczej. Wśród specjalistów występuje także duża różnica poglądów związanych z wyborem rodzaju leczenia. Należy zaznaczyć, że poszczególne formy leczenia mają swoje zalety i ograniczenia. Podkreśla się również, że zastosowanie kompleksowego programu leczenia prowadzonego przez interdyscyplinarny zespół specjalistów zwiększa szanse na wyzdrowienie. [18]

Zwróć się do specjalistów, którzy zaopiekują się Tobą i powiedzą, co robić. To lista miejsc, do których możesz się zwrócić po bezpłatną pomoc:

• Telefon zaufania: 801 889 880, czynny codziennie w godz. 17:00-22:00
• Wykaz oddziałów psychiatrycznych oferujących pomoc na koszt NFZ dla osób potrzebujących całodobowej opieki ze względu na zagrożenie zdrowia i życia na tle psychicznym
• https://swiatlodlazycia.org.pl/

Leczeniem zaburzeń odżywiania w Polsce zajmują się poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci i dorosłych oraz szpitalne oddziały psychiatryczne. Istnieją też prywatne ośrodki leczenia oraz gabinety psychiatryczne i psychoterapeutyczne. [19]

Leczenie zaburzeń odżywiania

Nie ma jednego schematu przebiegu leczenia zaburzeń odżywiania. Forma oraz miejsce leczenia zależy od wielu czynników. Każda metoda leczenia ma zalety i wady. Niezależnie jaka zostanie wybrana, ważne jest, żeby w terapię zaangażowany był interdyscyplinarny zespół składający się z  lekarza, psychoterapeuty, dietetyka, fizjoterapeuty i innych osób, które pomogą dojść do zdrowia. Dzięki temu zwiększą się szansa na wyjście z zaburzeń odżywiania. [19]

Możliwe formy leczenia:

• metody biologiczne – polegają na leczeniu objawowym,
• psychoterapia – terapia psychodynamiczna, terapia poznawczo-behawioralna, terapia systemowa, terapia Gestalt lub psychoterapia grupowa,
• grupy wsparcia, grupy samopomocy (nie są rekomendowane przez specjalistów, ponieważ odbywają się one bez specjalisty). [19]

Profilaktyka

Nie od dziś wiadomo, że najlepszą formą walki z jakąkolwiek chorobą jest profilaktyka. Nie inaczej dzieje się w przypadku zaburzeń odżywiania. Prewencja tych chorób skupia się przede wszystkim na kształtowaniu prawidłowego wizerunku własnego ciała. [20]

Najważniejszą rolę w tzw. profilaktyce indywidualnej odgrywają rodzice. Oto kilka sposobów na zapobieganie zaburzeniom odżywiania:

• Zapewnienie dziecku stymulacji sensorycznej od najmłodszych lat, co pomoże mu poczuć się bezpiecznie.
• Zachęcanie dziecka do eksperymentowania z różnymi formami aktywności fizycznej, co przyczyni się do rozwoju poczucia własnej skuteczności.
• Unikanie niewłaściwych komentarzy na temat wyglądu dziecka, uczenie go, jak reagować na nieprzychylne uwagi oraz wspólne minimalizowanie negatywnych doświadczeń.
• Uczenie dziecka, aby zwracało uwagę na sygnały takie jak: głód, nasycenie, zmęczenie.
• Uczenie dziecka krytycyzmu wobec informacji rozpowszechnianych przez media, uświadamianie, że przekazy zawarte w kolorowej prasie, reklamach, teledyskach rzadko odpowiadają rzeczywistości.
• Rozmawianie z dzieckiem na temat zmian, jakie zachodzą w ciele podczas okresu dojrzewania.
• Zachęcanie dziecka do samodzielnego określenia obrazu swojego ciała, aby nie kierowało się opinią i uwagami innych. [20]

 Działania mające na celu kształtowanie pozytywnego wizerunku ciała powinny być podejmowane także na poziomie instytucjonalnym. Szkoła jest tutaj kluczową instytucją, ponieważ ma ona systematyczny i długotrwały wpływ na dzieci i młodzież. [20]

Istnieją 3 stopnie profilaktyki:

• Profilaktyka I stopnia to działania skierowane do osób, u których nie występują zachowania dezadaptacyjne (czyli takie, które prowadzą do nieprzystosowania się jednostki do otoczenia).Mają one na celu zapobieganie pojawieniu się zachowań szkodzących zdrowiu poprzez wczesne diagnozowanie czynników ryzyka i przeciwdziałanie im. 
• Profilaktyka II stopnia to działania skierowane do osób, u których występują pojedyncze zachowania dezadaptacyjne, np. stosowanie restrykcyjnej diety. ają one na celu zapobieganie rozwojowi zaburzeń w momencie pojawienia się pierwszych objawów. 
• Profilaktyka III stopnia to działania skierowane do osób, u których wystąpiły w przeszłości zaburzenia odżywiania. Ich celem jest zmniejszenie nasilenia zaburzeń lub zapobieganie ich ponownemu wystąpieniu, a także łagodzenie szkodliwych skutków, jakie zaburzenia te wywołują.

Dobry program profilaktyczny powinien spełniać takie zadania, jak:

• Promowanie wiedzy na temat zdrowego stylu życia i właściwego odżywiania, uwzględniającego potrzeby organizmu w różnych okresach życia.
• Udzielanie informacji na temat składników i wartości odżywczych poszczególnych posiłków oraz sposobów ich przygotowania.
• Dostarczanie wskazówek dotyczących zdrowego kształtowania wizerunku i nauki akceptacji własnego ciała, a także umiejętności radzenia sobie z negatywnymi myślami i uwagami na temat wyglądu.
• Budowanie świadomości własnego ciała i umiejętności postrzegania siebie adekwatnie do rzeczywistości.
• Wspieranie rozwoju umiejętności radzenia sobie z trudnościami, w tym poszukiwania pomocy, nazywania emocji i myśli, a także kreatywnego i elastycznego myślenia. [21]

Pamiętaj o sobie

Na zaburzenia odżywiania może zachorować każdy, dlatego warto stosować profilaktykę również wobec samego siebie. Co możesz zrobić?

• Zadbaj o to, żeby Twoja codzienna dieta zawierała różnorodne grupy produktów spożywczych.
• Unikaj rygorystycznych diet i modnych trendów dietetycznych, które mogą prowadzić do niedoborów składników odżywczych i zaburzeń odżywiania.
• Ruszaj się, nawet kilkanaście minut dziennie aktywności fizycznej przyczynia się do poprawy samopoczucia.
• Unikaj komentarzy i krytyki na temat wyglądu swojego ciała i ciał innych osób.
• Buduj pozytywny wizerunek swojego ciała poprzez akceptację jego cech i unikaj porównywania się z innymi osobami.
• Zwracaj uwagę na sygnały ciała takie jak głód, sytość i pragnienie.
• Unikaj nadmiernego spożywania alkoholu i innych substancji odurzających, które mogą wpłynąć na wybory żywieniowe i wywoływać niezdrowe zachowania związane z jedzeniem. [1]

Pamiętaj, żeby wprowadzać zdrowe nawyki żywieniowe i styl życia w sposób stopniowy i realistyczny, dostosowany do indywidualnych potrzeb i możliwości. Najlepiej sprawdza się tu metoda małych kroków.

W przypadku pojawienia się trudności związanych z jedzeniem lub wizerunkiem własnego ciała nie czekaj i zwróć się do specjalisty.

Źródła:

1. Psychodietetyka, red. naukowa Anna Brytek-Matera, Warszawa 2020.
2. ICD-10 vs ICD-11 Co zmienia się w klasyfikacji zaburzeń odżywiania? – Strefa Specjalisty
3. ZABURZENIA ODŻYWIANIA JAKO PROBLEM ZDROWOTNY I PSYCHOSPOŁECZNY | Kosmos
4. Zaburzenia odżywiania – jak rozmawiać o pierwszych objawach z własnym dzieckiem?
5. Cezary Żechowski – Zaburzenia odżywiania się – problem współczesnej młodzieży
6. https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/836/821
7. https://kosmos.ptpk.org/index.php/Kosmos/article/view/2489/2497
8. Geny a zaburzenia odżywienia – czy istnieje powiązanie?
9. Zaburzenia odżywiania – jak rozmawiać o pierwszych objawach z własnym dzieckiem? – Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej
10. Zaburzenia odżywiania – problem wciąż aktualny = Eating disorders – an ongoing problem | Journal of Education, Health and Sport
11. Wokół triady ciało – zdrowie – media (analizy i refleksje) – Relacje. Studia z nauk społecznych – Issue 2 (2016) – CEJSH – Yadda
12. Zaburzenia odżywiania – jakie przyczyny bierzemy pod uwagę? – Strefa Pacjenta
13. Zaburzenia odżywiania Rafał W. Wójciak Wiek wczesnej adolescencji uważany jest za okres normatywnego kryzysu, spowodowanego
14. Kompulsywne nadużywanie mediów społecznościowych a ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania – na przykładzie aplikacji Instagram – Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio J – Paedagogia-Psychologia – Volume 31, Issue 2 (2018) – CEJSH – Yadda
15. https://psychoterapiacotam.pl/zaburzenia-odzywiania-rodzaje-przyczyny-objawy/
16. Czy to już zaburzenia odżywiania? Poznaj sygnały ostrzegawcze. – Strefa Pacjenta
17. Jak rozmawiać z osobą cierpiącą na zaburzenia odżywiania, by jej pomóc? – Uzależnienia Behawioralne
18. Jak zachęcić chorego do leczenia i jakie są pierwsze kroki? – Strefa Pacjenta | Ogólnopolskie Centrum Zaburzeń Odżywiania
19. O sposobach leczenia zaburzeń odżywiania. – Strefa Pacjenta
20. https://apcz.umk.pl/IWPNZ/article/view/37483/31672
21. Zaburzenia odżywiania. Czy można temu zapobiec? – Strefa Pacjenta