Siódma rano. Dzwoni budzik. Ledwo otwierasz oczy, bo są tak zapuchnięte. Kolejna noc spędzona na płaczu w poduszkę. A dzień zapowiada się jako jeszcze większy koszmar. Przed wyjściem z domu nerwowo przełykasz ślinę, twoje nogi są jak z waty. Codziennie towarzyszy ci uczucie smutku pomieszanego ze strachem.
Takich poranków doświadcza nawet co czwarty uczeń w Polsce [1]. Boi się iść do szkoły, bo wie, że zazna tam dręczenia, naśmiewania się, grożenia, bicia, zaczepiania i wielu innych form przemocy ogólnie nazywanych jako bullying. 

Bullying – skala problemu

Do zastraszania innych przyznała się prawie 1/3 uczniów. Część z nich jednocześnie doświadczyła i była sprawcami bullyingu. Zaskakujące jest to, że 3/4 ofiar przemocy szkolnej nie zgłosiło tego faktu nikomu. Dlaczego? Uczniowie tak to argumentowali: „nic strasznego się nie stało”, „trzeba sobie radzić samemu”, „to i tak nic nie da, a może być jeszcze gorzej” [2].

Kto częściej jest dręczony i dręczy?

To mężczyzn zwykle postrzega się jako tych bardziej skłonnych, do agresji i przemocy. Jedną z teorii wyjaśniających takie przekonania jest funkcjonujący w społeczeństwie wzorzec męskości. Męskość to siła, a za siłą idzie agresja [3]. Podobny trend można zaobserwować wśród nastolatków. Chłopcy (27,6% wszystkich badanych) częściej niż dziewczęta (19,6% wszystkich badanych) doświadczali bullyingu. Oni też częściej (33,1% wszystkich badanych) w porównaniu do dziewcząt (21,8% wszystkich badanych) brali udział w zastraszaniu rówieśników [1].

Nie tylko statystyki

Stowarzyszenie Amnesty International wydało vademecum „Jak radzić sobie z bullyingiem i dyskryminacją w szkole?” [4] w ramach akcji „Stop Bullying! A human rights based approach to tackling discrimination in schools”. W trakcie trwania projektu poproszono uczniów o dokończenie zdania: „Chciałbym/Chciałabym, żeby w naszej szkole…”. Oto kilka z udzielonych odpowiedzi: 

• „nie było dyskryminacji i bullyingu”, 
• „było bezpiecznie”, 
• „inność nie była powodem do tego, żeby kogoś gorzej traktować”,  
• „dobre relacje były równie ważne jak nauka”, 
• „konflikty były rozwiązywane bez przemocy”. 

Wniosek nasuwa się sam – młodzież doświadcza bullyingu w szkole, boi się o swoje bezpieczeństwo i chce, aby zjawiska takie nie występowały w szkole. Ale czym tak dokładnie jest bullying?

Bullying – czym jest?

Agresja, przemoc, dręczenie, zastraszanie, mobbing. To kilka określeń, które powtarzają się, gdy mowa o bullyingu. Warto je uporządkować, ponieważ nie wszystkie to synonimy. 

Najszerszym pojęciem jest agresja. Jest to działanie, którego celem jest wyrządzenie krzywdy, bólu lub jakiejkolwiek innej straty komuś, lub czemuś. Agresja nie musi być skierowana wobec żywej istoty. Możemy o niej mówić, gdy ktoś niszczy jakiś przedmiot. Przemoc odróżnia to, że strona agresywna ma przewagę psychiczną lub fizyczną nad stroną, która jest krzywdzona [5]. 

Słowo bullying nie ma dobrego odpowiednika w języku polskim. Zwykle tłumaczy się je, jako dręczenie szkolne. Jest to szczególny rodzaj przemocy. Dochodzi do niego wśród rówieśników w środowisku szkolnym. Bullying charakteryzuje powtarzalność. Nie jest to jednorazowy incydent. W literaturze możemy też spotkać się z terminem mobbing. Ten termin oznacza prześladowanie w środowisku pracy, jednak w wielu krajach używa się go w takim samym kontekście znaczeniowym jak bullying [6].

Relacje między agresją, przemocą i bullyingiem (dręczeniem) dobrze przedstawia grafika poniżej.

Rodzaje bullyingu

Dręczenie szkolne ma wiele form:

• fizyczna — najłatwiejsza w zaobserwowaniu, może to być na przykład: bicie, popychanie, plucie, zmuszanie do zrobienia czegoś wbrew woli;
• słowna — występuje najczęściej, ponieważ jest to najłatwiejsza i najszybsza forma bullyingu, jej przykłady to: grożenie, przedrzeźnianie, wyśmiewanie, obrażanie, prowokowanie;
• relacyjna (emocjonalna) — bez użycia słów i kontaktu fizycznego, bywa najbardziej dotkliwa dla ofiary przemocy, jest trudna do zaobserwowania, należy do niej: wykluczanie z grupy, ignorowanie, izolacja, rozsiewanie plotek [4,6]. 

Bullying nie tylko w szkole

Bullying nie musi występować jedynie w murach szkoły. Często młodzież przenosi go do świata wirtualnego. Wtedy takie zjawisko nazywamy cyberbullyingiem. Jest ono szczególnie niebezpieczne z kilku powodów. W internecie agresor może być anonimowy. Poczucie bezkarności sprawia, że decyduje się on na działania, których nie podjąłby w świecie rzeczywistym. Osoba krzywdzona również czuje się bardzo niepewnie, ponieważ nie wie, kto tak właściwie stoi po drugiej stronie. Dodatkowo cyberbullying ma charakter ciągły. Ofiara bullyingu może znaleźć chwilę wytchnienia na przykład w domu. Dostęp do internetu obecnie jest niemal nieograniczony i możliwy w każdym momencie. Media społecznościowe są miejscem budowania tożsamości współczesnego człowieka, a w szczególności młodego pokolenia. Nie wiadomo do końca, kto jest publicznością treści zamieszczonych w sieci. Agresor często upublicznia niewygodne fakty lub nagrania, które docierają do szerszej grupy niż tylko osoby z klasy czy szkoły [7]. 

Warto również podkreślić, że wiele osób, w tym dzieci i młodzież, spędza większość dnia z telefonem w ręku lub przed ekranem komputera. To właśnie tam prowadzimy swoje drugie życie, od którego można się uzależnić. 

Jakie są oznaki bullyingu?

Zarówno cyberbullying, jak i dręczenie w szkole mogą być ciężkie do zauważenia przez  dorosłych. Często nie zwracają oni uwagi na subtelne oznaki lub nie chcą się wdawać w szczegóły, a jedynie jak najszybciej pojednać strony konfliktu. Dlatego niezwykle ważne jest, żeby nauczyciele i opiekunowie zwracali uwagę nawet na najmniejsze oznaki zachowań agresywnych, a także budowali atmosferę zaufania z podopiecznymi [6].

Bullying – na co powinni zwracać uwagę nauczyciele i rodzice?

Oznaki mogące świadczyć o tym, że uczeń/uczennica jest dotknięty/dotknięta bullyingiem:

• Spędza przerwy samotnie lub w niewielkiej odległości od nauczyciela
• Jest ostatnią osobą wybieraną do drużyny w trakcie gier zespołowych
• Podczas odpowiedzi ustnych mówi cicho, niepewnie, zachowuje się nerwowo
• Łatwo płacze, cechuje go/ją smutek, frustracja [6].

Oznaki mogące świadczyć o tym, że dziecko jest dotknięte bullyingiem:

• Ma zniszczone podręczniki, podarte ubrania szkolne
• Nie odwiedza kolegów i nie zaprasza ich do domu
• Nie lubi chodzić do szkoły, każdego dnia idzie tam z dużym oporem i niechęcią
• Rano skarży się na bóle głowy, żołądka, brak apetytu
• Nie może spać w nocy, ma koszmary
• Często prosi rodziców o pieniądze lub je kradnie [6].

Jak rozpoznać sprawców bullyingu?

W przypadku dręczenia szkolnego nie tylko jego ofiarom potrzebna jest pomoc. Sprawca bullyingu przejawia zachowania agresywne, ponieważ w ten sposób pokazuje swoją wyższość, ważność, atrakcyjność i siłę. Tak odreagowuje problemy [8]. Agresorzy często działają w grupie. Czują wtedy przynależność i akceptację. Łatwiej pozbyć się im wyrzutów sumienia z powodu wyrządzania krzywdy [6].

Zachowania typowe dla sprawcy dręczenia:

• Łatwość irytacji, szturchanie, popychanie, bicie innych
• Niszczenie cudzych rzeczy
• Duma i chwalenie się z posiadania władzy nad rówieśnikami
• Porywczość, impulsywność, trudności w przystosowaniu się do norm i zasad
• Wysokie mniemanie o sobie
• Brak oznak współczucia
• Postawa buntownicza, nieposłuszna, agresywna
• Łamanie norm prawnych i społecznych [6].

Role świadków bullyingu

Do bullyingu rzadko dochodzi bez świadków. Gapiów można podzielić na kilka grup:

• asystenci – dołączają się do dręczenia
• wzmacniacze – dopingiem nagradzają agresora
• outsiderzy – nie reagują
• obrońcy – stają w obronie osoby będącej celem sprawcy [9].

Bullying – dlaczego warto i jak przeciwdziałać?

Skutki bullyingu

Zarówno osoby doświadczające, jak i stosujące przemoc, a także świadkowie odczuwają lub odczują jej negatywne skutki. Nikt nie może czuć się pewnie, swobodnie i bezpiecznie w środowisku, gdzie panuje przemoc. Osoby dotknięte bullyingiem tracą często możliwość nauki, ponieważ unikają uczęszczania do szkoły. Mają obniżone poczucie własnej wartości i deficyty pewności siebie. Uważają nawet, że z jakichś powodów zasługują na takie traktowanie. W skrajnych przypadkach bullying prowadzi do samookaleczeń lub samobójstwa.

Stosujący bullying w przyszłości doświadczają problemów z prawem, ponieważ przemoc będzie im się kojarzyć ze skutecznym sposobem sprawowania kontroli nad otaczającym światem [10].

Bullying – jak pomagać i przeciwdziałać?

Są różne sposoby pomocy, a tym samym przeciwdziałania bullyingowi. Jedną z nich jest konfrontacja i zakomunikowanie stosującym bullying, że nie pozwolimy na dalsze traktowanie w taki sposób innych ludzi. Można również wesprzeć osoby doświadczające przemocy poprzez rozmowę. Spędzić z nimi czas, przerwy, pokazać, że zależy nam na ich bezpieczeństwie. Warto też ujawniać bullying i zaangażować w to inne osoby — koleżanki, dorosłych [10].

Przeciwdziałanie bullyingowi powinno być oparte na reagowaniu i współpracy. Dzieci, pedagodzy, rodzice, osoby pracujące w szkole i całe środowisko szkolne powinno być zaangażowane w ten proces. Każda szkoła musi opracować własny system interwencji:

• pierwszy krok – zwrócenie uwagi uczniom, którzy łamią ustalone zasady
• drugi krok – stopniowy system konsekwencji, który pozwoli osobie stosującej bullying na poprawę zachowania; konsekwencje uczą przejmowania odpowiedzialności za swoje zachowanie i wyciągania wniosków
• trzeci krok – powołanie nauczycielskiego zespołu interwencyjnego [4].

Najważniejsze to reagować bez przemocy. Pamiętaj, że nie robiąc nic, przyzwalasz na bullying.

Źródła:

1. Zdrowie uczniów w 2018 roku na tle nowego modelu badań HBSC
2. Szkoła bez przemocy – Badania
3. Krzysztof Arcimowicz „Obraz mężczyzny w polskich mediach. Prawda, fałsz, stereotyp”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003.
4. Jak radzić sobie z bullyingiem i dyskryminacją w szkole?
5. Agresja i przemoc szkolna – raport o stanie badań
6. Mobbing i bullying w szkole: Charakterystyka zjawiska i program zapobiegania
7. Bullying a specjalne potrzeby edukacyjne – podręcznik metodyczny
8. Katarzyna Fenik Psychologiczne aspekty bullyingu: perspektywa sprawcy, ofiary i świadka
9. Bullying i cyberbullying wśród dzieci i młodzieży. Analiza porównawcza wyników badań prowadzonych w Polsce i Hiszpanii. Wyzwania dla profilaktyki
10. Jak radzić sobie z bullyingiem i dyskryminacją w szkole